مدیریت پرستاری

رئیس انجمن علمی پدیده شناسی علوم سلامت ایران می گوید: پدیده شناسی یک روش شناخت حقیقت است که می تواند پرستاران را وارد دنیای مددجویان و بیماران کند و کیفیت خدمات مراقبتی را مطابق با نیاز آنان سامان می دهد.

دکتر نورالدین محمدی، دکترای پدیده شناسی است که از سال 1393 با هدف هم افزایی بین رشته ای رشته پدیده شناسی و علوم سلامت، انجمن علمی پدیده شناسی علوم سلامت ایران را با مجوز وزارت بهداشت تشکیل داده است.

او می گوید: دانش هستی شناختی که به واسطه مطالعات پدیده شناسی به دست می آید، به پرستاران این امکان را می دهد تا با شناخت معانی ذاتی پدیده زندگی با معلولیت جسمی، وارد دنیای این دسته از مددجویان شده و از نیازها و خواسته های خاص آنها آگاه باشند و بر اساس انتظارات آنها برنامه مراقبتی خود را تدوین کنند.

وی که عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران است، می افزاید: امروزه رویکرد پدیده شناسی یکی از رویکردهای مهم در تولید دانش عمیق پرستاری است. به عنوان مثال زندگی با هویت جنسی تغییر یافته، سفر به دنياي نابينايان، تجربه مادری با روش های کمک باروری، تجربه بیماران کاندیدای پیوند كبد، تجربه زیست مادران نوجوان از بارداری، زندگی با بیماری جذام، زندگي با پيوند عروق كرونري یا تجربه زیست زنانHIV مثبت از خشونت خانگی نمونه هایی از مطالعات بسیار ارزشمند پدیده شناسی است که به کشف و توسعه دانش با بهره گیری از تجارب زیست مشارکت کنندگان انجام شده است.

به گفته دکتر محمدی،کارکنان بهداشتی-درمانی به خصوص پرستاران، با استفاده از رویکرد پدیده شناسی می توانند درک و شناخت عمیق تر و بیشتری از مددجویان داشته و از این طریق خدمات و مراقبت هایی را که برای مددجویان انجام می دهند، منطبق با نیازها، انتظارات و درخواست های خاص آنان خواهد بود.

او تاکید می کند: ارائه خدمات و مراقبت ها بر اساس نیازها، انتظارات و درخواست های مددجویان نه تنها موجب ارتقای کیفی خدمات پرستاری می شود، بلکه رضایت بیشتر آنها را نیز در پی خواهد داشت.

با هم مشروح گفت و گوی خبرنگار ما را با این استاد پدیده شناسی می خوانیم:

*لطفا مختصری درباره پدیده شناسی و اهمیت و جایگاه آن توضیح دهید.

برای پاسخ به این سوال، ابتدا لازم است تا به تعریف واژه پدیده شناسی بپردازیم. واژه پدیده شناسی یا پدیدارشناسی معادل واژه انگلیسیPhenomenology  است که از ترکیب دو واژهPhenomenon به معنای پدیده یا پدیدار وlogy به معنای شناخت گرفته شده است.

 در رویکرد پدیده شناسی، ما با دو مفهوم بود و نمود که در فلسفه کانت مطرح است، سر و کار داریم. به این معنی که وقتی پژوهشگر با وجودی طبیعی (بود) برخورد می کند، باید با بهره گیری از قوه ذهن «بود» آن را کنار زده تا معانی ذاتی (نمود) آشکار شود.

 اگر چه ادموند هوسرل پایه گذار مکتب پدیده شناسی شناخته شده است، اما رویکردهای مختلفی به عنوان پدیده شناسی معرفی شده‌اند که از جمله آنها می توان «پدیده شناسی توصیفی»، «پدیده شناسی نفسیری» و «پدیده شناسی وجودی» را نام برد.

در خصوص اهمیت و جایگاه پدیده شناسی، نیز شایسته است به جایگاه و اهمیت شناخت تجربیات انسانی اشاره داشت. در حقیقت «پدیده شناسی» در صدد شناخت «پدیده» یا «پدیدار کردن» حقیقت پدیده است. به عبارت دیگر، پژوهشگران در پدیده شناسی ﺑﺪﻭﻥ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻭﺕ ﻭ ﺍﺭﺯﺵﮔﺬﺍﺭﻱ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ خود، به شناخت حقیقت موجود در پدیده مورد مطالعه می پردازند.

*در مورد پدیده های حوزه سلامت چه شناختی وجود دارد؟

ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ شناخت پدیده های بیماری و سلامت نظریه ﻫﺎﻱ بسیار زیادی ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ کیفی ﻭ ﺫﻫنی ﺑﻮﺩﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻄﺮﺡ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ رویکرد مناسب برای شناخت این پدیده ها ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ انسانی ﻭ ﺍﺟﺘﻤﺎعی ﻫﺴﺘﻨﺪ.

 ﭘﺪیده ﺷﻨﺎسی ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﻤﻠﻪ رویکردﻫﺎﻳﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ بر ﺫهنیت، کیفیت و خاص بودن پدیده های بیماری و سلامت تاکید دارد ﻭ ﺍﺳﺎﺱ ﻛﺎﺭ پژوهش ﺭﺍ وارد شدن ﭘﮋﻭﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ دنیای ﺍﺭﺯﺵ ﻫﺎ می ﺩﺍﻧﺪ. البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که این روش شناخت پدیده عاری از اشکال نیست و می توان نقدهایی را بر آن مطرح کرد.

*چه نقدهایی؟

 پدیده شناسی بر اساس شک دکارت شکل گرفته است و بر همین اساس شناخت حقیقت پدیده مورد مطالعه انجام می گیرد. به همین دلیل، شناخت به دست آمده از مطالعات پدیده شناسی همواره با ابهام همراه است. در پدیده شناسی فهم (شناخت) و علم به یک معنا در نظر گرفته می شود و ماهیت متفاوت این دو مفهوم از نظر دور نگاه داشته می شود. حال آنکه علم اگر چه م‍ی تواند از پیآمدهای فهم باشد، اما الزاما نم‍ی توان فهم را نتیجه علم دانست. با این وجود هم به لحاظ فلسفی و هم به لحاظ علمی، پدیده شناسی همچنان به عنوان یک روش دقیق برای شناخت حقیقت مطرح است و توسط بزرگان علم و فلسفه و پژوهشگران مورد استفاده قرار م‍ی گیرد.

 *تحقیقاتی که با استفاده از رویکرد پدیده شناسی انجام می گیرد، چه کمکی به رشد دانش علوم سلامت به طور عام و علم پرستاری به طور خاص می کند؟

رویکرد پدیده شناسی هم کاربرد فلسفی و هم غیرفلسفی دارد. در علوم سلامت همانند سایر علوم طبیعی (به ویژه در رشته‏ فیزیک)، به کاربرد غیرفلسفی رویکرد پدیده شناسی برمی‏خوریم. دانشمندان و پژوهشگران علوم سلامت معمولاً از رویکرد پدیده شناسی، به توصیف و تفسیر پدیده های انسانی پرداخته و به توسعه دانش در حوزه علوم سلامت کمک می کنند. تمرکز اصلی مطالعات پدیده شناسی در حوزه علوم سلامت، شناخت آگاهانه تجربیات انسانی است و هدف آن توصیف و تفسیر تجربیات زندگی به همان صورتی است که در زندگی انسان ها وجود دارد.

رویکرد پدیده شناسی با تفکیک آگاهی «با واسطه» و «بی واسطه» از یکدیگر در پی آن است تا آگاهی انسان را از پدیده های ذهنی که بدون واسطه در ذهن وی ظاهر می شوند و ممکن است حتی عینیتی هم نداشته باشند، مورد مطالعه قرار دهد.لذا در این رویکرد امکان کشف معانی ذاتی پدیده ها و توصیف آن میسر می شود و با شناخت معانی ذاتی تلاش می شود تا به حقیقت پدیده ها دست یافت. باید توجه داشت که «پدیده» اساسا یک اصطلاح فلسفی است که در پدیده شناسی علوم سلامت معنی متفاوتی دارد.

از دیدگاه پدیده شناسی علوم سلامت، پدیده چیزی است که در تجربه های بی واسطه (منظور از تجربه بی واسطه مشاهدات حسی نیست) انسان ظاهر می شود. پدیده هر چیزی است که ما به صورتی خاص مشاهده می کنیم و در واقع به چیزی دلالت دارد که در وجدان یا ذهن هر فرد به صورت مشخص نمود پیدا می کند.

*مثالی می زنید؟

به عنوان مثال در ارائه مراقبت از فردی که دارای معلولیت جسمی است، علیرغم ارائه خدمات بر اساس آخرین راهنمای مراقبتی، ممکن است پرستار با جملاتی مانند «شما متوجه نمی شوید که من چی می کشم» یا «شما نمی توانید من را درک کنید» مواجه شود. دلیل بیان چنین جملاتی از طرف مددجویان، این است که شناخت و آگاهی ما از نیازها و انتظارات این دسته افراد بر پایه دانش علمی است که با مطالعات معرفت شناختی حاصل شده است.

در واقع، ما از پنجره خود به دنیای آنها نگاه و برنامه مراقبتی را برای آنان تدوین می کنیم. رویکرد مطالعات پدیده شناسی «هستی شناختی» بوده و در صدد یافتن چیستی (معانی ذاتی) پدیده ها است. لذا دانش هستی شناختی که به واسطه انجام مطالعه پدیده شناسی به دست می آید، به پرستاران این امکان را می دهد تا با شناخت معانی ذاتی پدیده زندگی با معلولیت جسمی، وارد دنیای این دسته از مددجویان شده و از نیازها و خواسته های خاص آنها آگاه باشند تا بر اساس انتظارات آنها برنامه مراقبتی خود را تدوین کنند.

*تاکنون چه تحقیقاتی به روش پدیده شناسی در حرفه پرستاری در ایران و جهان شده است؟

با توجه به رویکرد حرفه های علوم سلامت از جمله حرفه پرستاری که رویکردی انسان گرانهhumanistic approach  در ارائه خدمات است، مطالعات پدیده شناسی بسیار زیادی در ایران و سایر کشورهای جهان در این حوزه انجام شده است و کاربرد این رویکرد در انجام پژوهش و توسعه دانش علوم سلامت روز به روز روند رو به رشد و فزاینده ای داشته است.

 امروزه این رویکرد یکی از رویکردهای مهم در تولید دانش عمیق پرستاری است. زندگی با هویت جنسی تغییر یافته، سفري به دنياي نابينايان، تجربه مادری با روش های کمک باروری، تجربه زيسته انتظار در بیماران کاندیدای پیوند كبد، تجربه زيسته مردان متاهل با اختلال نعوظ، تجربه زیست مادران نوجوان از بارداری، زندگی با بیماری جذام، زندگي با پيوند عروق كرونري و تجربه زیست زنانHIV مثبت از خشونت خانگی نمونه هایی از مطالعات بسیار ارزشمند پدیده شناسی است که به کشف و توسعه دانش با بهره گیری از تجارب زیسته مشارکت کنندگان انجام شده است.

 

*روش پدیده شناسی چه ظرفیت های جدیدی برای پیشرفت علمی و عملی در حرفه پرستاری ایجاد می کند؟به عبارت دیگر یافته های به دست آمده از پژوهش های پدیده شناسی چه کمکی به بهبود کیفیت خدمات و مراقبت پرستاری خواهد داشت؟

 لازم است برای پاسخ به این سوال، یک بار دیگر نظر شما را به هدف مطالعات پدیده شناسی جلب کنم. اهداف مطالعات پدیده شناسی در حوزه علوم سلامت، کسب دانش عمیق از تجارب زیست مددجویان از پدیده هایی که بر سلامت و بیماری آنها تاثیر می گذارد، است.

 مطالعه تجارب زیست مددجویان، به کسب دانش و آگاهی عمیق از نیازها، انتظارات و خواسته های آنها منجر می شود. بدین ترتیب کارکنان بهداشتی-درمانی به خصوص پرستاران، درک و شناخت عمیق تر و بیشتری از مددجویان داشته و تلاش می کنند تا خدمات و مراقبت هایی را که برای مددجویان انجام می دهند، منطبق با نیازها، انتظارات و درخواست های خاص آنان باشد.

ارائه خدمات و مراقبت ها بر اساس نیازها، انتظارات و درخواست های مددجویان نه تنها موجب ارتقا کیفی خدمات می شود، بلکه رضایت بیشتر آنها را نیز در پی خواهد داشت.

 در حقیقت، اولین قدم در بهبود کیفیت خدمات و مراقبت های ارائه شده به مددجویان، درک و شناخت عمیق آنها به عنوان یک موجود زیستی-روانی-اجتماعی-معنوی است که این درک و شناخت به واسطه مطالعات پدیده شناسی قابل حصول است. یافته های پدیده شناسی نه تنها به توسعه دانش علوم سلامت و پرستاری کمک می کند، بلکه این یافته ها در توسعه و بهبود کیفیت خدمات و کیفیت نقش بسیار مهمی را ایفا می کند.

 

*تاکنون چه فعالیت هایی برای هم افزایی رویکرد پدیده شناسی و پرستاری در کشور انجام شده است و چه پیشنهادهایی را برای توسعه این همکاری دارید؟

 با توجه به ماهیت حرفه پرستاری و رویکردی غالب انسان گرایانه این حرفه، مطالعات هستی شناختی پدیده شناسی نقش مهمی را در ارتقا دانش و خدمات بالینی پرستاری دارد.

بر همین اساس، پژوهشگران و صاحبنظران پرستاری در ایران و جهان به عنوان اولین پیشگامان علوم سلامت در بکارگیری از این رویکرد در توسعه دانش و ارتقا خدمات بوده اند. به طوری که در جهان پرستاران از دهه 1980 و در ایران نیز از اوایل دهه 1380 از این رویکرد برای توسعه دانش و بهبود کیفیت خدمات پرستاری استفاده می کنند. در همین راستا، ایده تشکیل انجمن علمی پدیده شناسی علوم سلامت ایران به عنوان یک انجمن بین رشته ای توسط اینجانب در سال 1390 به وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی داده شد و به دنبال تلاش چند ساله و بی وقفه هئیت موسس، انجمن علمی پدیده شناسی علوم سلامت ایران در سال 1393 تاسیس و مجوز فعالیت خود را از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت کرد. فعالیت های این انجمن در نهادینه کردن رویکرد انسان گرایانه که نیازمند دانش هستی شناختی است، محدود به علوم سلامت نیست و این انجمن با همکاری بین رشته ای با سایر علوم شامل علوم فلسفی، علوم انسانی، علوم اجتماعی و علوم دینی نقش مهمی را در ارتقا حرفه پرستاری و سلامت جامعه ایفا می کند.

همان گونه که تجربه همایش ملی انسان، جامعه، سلامت که در اردیبهشت سال 95 با شرکت صاحبنظران علوم مختلف برگزار شد،  انجمن علمی پدیده شناسی علوم سلامت ایران می تواند پل ارتباطی مناسبی برای همکاری های علوم سلامت با سایر علوم باشد. امید است تا سیاستگزاران و صاحبنظران علوم سلامت با همکاری و حمایت های خود، به رشد انجمن و ارتقا سلامت جامعه کمک کنند.